Psychologiczne mechanizmy obronne to nawykowe i z reguły nieświadome sposoby, których używamy do ochrony własnej osobowości (ego). Stosowane są w celu utrzymania równowagi psychicznej oraz redukcji nieprzyjemnych emocji, takich jak strach, lęk czy poczucie winy.

Za stworzenie tego pojęcia odpowiada Zygmunt Freud, a jego córka, Anna Freud, z czasem rozwijała tę koncepcję. Z perspektywy psychoanalizy, mechanizmy obronne pozwalają zmniejszyć nasilenie negatywnych emocji, nie zmieniając przy tym sytuacji, które je wywołują. Często używamy ich, aby subtelnie zniekształcić nasze postrzeganie sytuacji, co pomaga nam radzić sobie ze stresem.

Psychologia mechanizmów obronnych

Używanie mechanizmów obronnych może różnorodnie wpływać na nasze życie. Nie są one ani jednoznacznie dobre, ani złe. Część mechanizmów może pomóc nam radzić sobie z trudnościami, pozwalając na normalne funkcjonowanie nawet w obliczu dużych problemów. Używanie ich może być naturalnym odruchem naszej psychiki. Jednakże, w niektórych przypadkach, nadużywanie tych mechanizmów może być szkodliwe. Gdy używamy ich, aby unikać problemów a nie radzić sobie z nimi, możemy pogłębiać kłopoty zamiast je rozwiązywać. Warto jest zatem zrozumieć różne typy mechanizmów obronnych, aby lepiej rozpoznawać ich wpływ na nasze życie. W celu wstępnej identyfikacji stosowanych przez ludzi mechanizmów obronnych, wiele organizacji pokusiło się o stworzenie różnego rodzaju testów. Należy pamiętać jednak, że podstawą do diagnozy i ewentualnej pomocy radzenia sobie z emocjami jest wizyta i konsultacja ze specjalistą w tej dziedzinie.

Klasyfikacja mechanizmów obronnych

Istnieje kilka rodzajów kategoryzacji mechanizmów obronnych. Psychoanalitycy sugerują ich podział ze względu na technikę radzenia sobie z wewnętrznym konfliktem, zaś psycholodzy – ze względu na typ działania.

Podział psychoanalityczny

• Narcystyczne mechanizmy obronne, np. zaprzeczenie, projekcja.
• Neurotyczne mechanizmy obronne, np. przemieszczenie, racjonalizacja czy represja.
• Niedojrzałe mechanizmy obronne, np. acting-out, regresja.
• Dojrzałe mechanizmy obronne, np. sublimacja, altruizm.

Podział psychologiczny

• Techniki przemieszczenia: acting-out, regresja, sublimacja.
• Techniki unikania działania: represja, supresja.
• Techniki zniekształcania rzeczywistości: intelektualizacja, projekcja, zaprzeczanie.
• Techniki przyjmowania cudzych zachowań: identyfikacja.
• Mechanizmy złożone, łączące dwie lub więcej technik.

Mechanizmy obronne – przykłady

Wyparcie (represja)

Polega na nieświadomym niedopuszczeniu do świadomości myśli, uczuć czy wspomnień, które potencjalnie wywołałyby przykrość. Wyparcie nie jest działaniem jednorazowym – jest sukcesywnie budowanym procesem.

• Przykład: Pracownik neguje możliwość bycia zwolnionym z pracy. Z jednej strony ten mechanizm redukuje frustrację, z drugiej zaś, w przypadku zwolnienia, nie będzie psychicznie przygotowany na taką sytuację.

Zaprzeczenie

Jest podobnym mechanizmem do wyparcia, jednak dotyczy aktualnego stanu i jego konsekwencji. Polega na udawaniu, że sytuacja stanowiąca zagrożenie nie ma miejsca.

• Przykład: Alkoholik, który neguje swoje uzależnienie sugerując, że w każdej chwili może przestać pić.

Reakcja upozorowana

Stanowi jeden z nerwicowych mechanizmów obronnych. Dotyczy sytuacji, w której z reguły przesadnie wyraża się uczucia przeciwne niż rzeczywiście odczuwane.

• Przykład: Osoba doświadczająca przemocy opiekuje się agresorem, sprawcą.

Projekcja

Polega na przeniesieniu własnych niepożądanych uczuć, poglądów czy zachowań na inną osobę.

• Przykład: Rodzic krzyczący na dziecko zarzucając mu agresję, podczas gdy to krzyk jest przejawem agresji.

Przemieszczenie

Dotyczy przeniesienia negatywnych uczuć czy zachowań z jednej osoby lub przedmiotu na inny – o mniejszym zagrożeniu lub społecznej akceptowalności.

• Przykład: Pracownik skrytykowany przez szefa wyładowuje negatywne emocje na swojej rodzinie.

Sublimacja

Przesunięcie celu popędowego na ten, który społecznie jest akceptowany.

• Przykład: Osoba ze skłonnością do agresji zamiast „bić kogo popadnie” zapisuje się na lekcje boksu lub innych sztuk walki.

Izolacja

Polega na oddzieleniu własnego doświadczenia lub wspomnienia od towarzyszących mu emocji.

• Przykład: Uczeń zaraz po niezdanym sprawdzianie wykazuje zupełną obojętność, dopiero po powrocie do domu, w samotności, uświadamia sobie swój smutek.

Intelektualizacja

Jest rodzajem mechanizmu obronnego, w którym dochodzi do oddzielenia emocji od logicznego myślenia. Polega na zminimalizowaniu uczucia np. smutku czy lęku na rzecz opanowanego, oschłego przekazywania informacji.

• Przykład: Osoba chora w sposób chłodny przekazuje informacje o swoich chorobach, jednocześnie nie robiąc nic, by ten stan poprawić.

Racjonalizacja

Polega na pozornie racjonalnym uzasadnianiu swoich decyzji lub zachowań po fakcie, podczas gdy prawdziwe motywy pozostają ukryte. Wyróżnia się dwie odmiany racjonalizacji: „kwaśne winogrona” – uznanie nieosiągniętego celu za nieistotny, oraz „słodkie cytryny” – uznanie przykrych i nieprzyjemnych sytuacji za przyjemne.

• Przykład: Osoba, której skradziono samochód wymienia korzyści płynące ze spacerów.

Anulowanie

Polega na wykonywaniu, nierzadko zrytualizowanej, czynności w celu „anulowania” uprzednio dokonanego negatywnego działania. Istotnym jest odłączenie części emocjonalnej od czynu.

• Przykład: Współmałżonek uprzednio znęcający się nad partnerką, przygotowuje kolacje jako rekompensatę – robiąc to wyłącznie, by anulować poprzednie czyny.

Regresja

Nieadekwatna do wieku, zwykle wywołana przez stres reakcja.

• Przykład: Dorosła osoba, która często niszczy swoją własność, nad wyraz często reagująca płaczem i zachowuje się infantylnie.

Identyfikacja

Jest to proces, który polega na upodabnianiu się do kogoś innego, dotyczący także jego myśli, celów czy działań. Bardzo częstą odmianą identyfikacji jest identyfikacja z agresorem i jej przykład – syndrom sztokholmski.

• Przykład: Dziecko zaczyna naśladować ojca, który niejednokrotnie zachowywał się agresywnie.

Acting-out

Mimowolne zachowanie mające na celu wyładowanie wewnętrznego napięcia, które nie jest skierowane przeciwko bodźcowi lub osobie, która je wywołała.

• Przykład: Pseudokibice zachowujący się agresywnie w stosunku do pierwszej napotkanej osoby.

Problematyka mechanizmów obronnych

Mechanizmy obronne są naturalnymi reakcjami każdego człowieka, które pełnią ważną rolę przystosowawczą. Pomagają nam radzić sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami, zmniejszając lęk i stres. Są niezbędne, aby utrzymać równowagę psychiczną.
Jednak mechanizmy obronne mają swoje ograniczenia. Kiedy są używane zbyt często lub w nieodpowiednich sytuacjach, mogą zniekształcać nasze postrzeganie rzeczywistości i utrudniać nam właściwe funkcjonowanie. Ważne jest, aby mieć różnorodny repertuar mechanizmów obronnych i elastycznie dostosowywać ich wybór i intensywność do konkretnych sytuacji.
Jeśli potrafimy zrównoważyć stosowanie mechanizmów obronnych, unikając ich nadmiernego użycia, możemy mówić o ich efektywności. To oznacza, że pomagają nam skutecznie radzić sobie z emocjami i wyzwaniami, nie powodując przy tym patologii czy problemów zdrowia psychicznego. Kluczem jest świadomość ich istnienia, zdolność dostosowywania do sytuacji i zdrowe podejście do rozwiązywania trudności w życiu. Jeśli jednak zauważasz wyraźne zaburzenie tej równowagi, zarówno u siebie jak i u kogoś bliskiego, pomocna może być wizyta u specjalisty psychologii!